زمان تقریبی مطالعه: 4 دقیقه
 

عرض خاص





عرض خاص، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای کلّی مختص یک موضوع و خارج از ماهیت آن موضوع است.


۱ - مفاهیم کلی



مفاهیم کلی که در تعریف اشیا به‌کار می‌روند (کلیات خمس) در تقسیم اول بر دو قسم است: کلی ذاتی و کلی عرضی. کلی ذاتی بر سه قسم است: نوع، جنس و فصل. کلی عرضی نیز بر دو قسم است: عرض خاص و عرض عام. مجموع کلیات ذاتی و عرضی را «کلیات خمس» می‌نامند.
[۳] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۵۸.


۲ - عرض خاص



«عرض خاص»، آن کلّیِ عَرَضی‌ است که به نوعی خاص اختصاص دارد و به عبارت دیگر، محمولی کلی است که خارج از ذات و ماهیت موضوع است و فقط بر موضوع خود عارض می‌شود. عرض عام به ماهیت و نوع معیّنی اختصاص ندارد و مشترک میان چند نوع است؛ مثل ماشی که نسبت به انسان، عرض عام است و بر سایر حیوانات نیز عارض می‌شود.
[۵] شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۱۲.
[۶] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۰.


۳ - انواع عرض خاص



عرض خاص، اعم از این است که مساوی موضوع خود باشد (مانند ضاحک نسبت به انسان) و یا مختص بعض مصادیق موضوع خود باشد (مانند خطیب، شاعر و مجتهد که بر بعض افراد انسان عارض می‌شوند) و نیز اعم از این است که خاصه نوع حقیقی باشد (مانند مثال‌های گذشته) و یا خاصه جنس متوسط باشد (مانند متحیّز که خاصه جسم است) و یا خاصه جنس الاجناس باشد (مانند «موجودِ در غیر موضوع» که خاصه جوهر است).
[۸] خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۸.
[۹] گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۱.
[۱۰] گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۷.

عرض خاص همانند فصل باعث تمیّز معروضِ خود از سایر امور می‌شود با این تفاوت که فصل، ممیّز ماهیت است و عرض خاص، ممیّز افراد یک ماهیت از افراد ماهیات دیگری است که با آن در جنس شریک است و با «ایُّ شئٍ هو فی عَرَضه» از آن سؤال می‌شود.
[۱۱] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۸۳-۸۵.
[۱۲] قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۵۹.
[۱۳] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۰۳.


۴ - نسبی بودن



خاص یا عام بودن عرض، یک امر نسبی است و مفهوم واحدی می‌تواند نسبت به موضوعی عرض خاص و نسبت به موضوع دیگر عرض عام باشد؛ مانند ماشی که نسبت به حیوان، عرض خاص و نسبت به انسان، عرض عام است.
[۱۴] ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۹.
[۱۵] تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۴۶.
[۱۶] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۲۵.
[۱۷] جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۷۷.
[۱۸] ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۰-۲۱.
[۲۱] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۸.


۵ - مستندات مقاله



در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة.    
• ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
مظفر، محمدرضا، المنطق.    
• جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة.    
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    
• شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین.    
• قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.    
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.    

۶ - پانویس


 
۱. مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۹۳.    
۲. خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۲۸.    
۳. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۵۸.
۴. علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۲۲.    
۵. شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۱۲.
۶. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۰.
۷. مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۹۴.    
۸. خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۸.
۹. گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۱.
۱۰. گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۷.
۱۱. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۸۳-۸۵.
۱۲. قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۵۹.
۱۳. مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۰۳.
۱۴. ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۹.
۱۵. تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۴۶.
۱۶. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۲۵.
۱۷. جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۷۷.
۱۸. ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۰-۲۱.
۱۹. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة، ص۱۷-۱۸.    
۲۰. سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۱۷۱.    
۲۱. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۸.
۲۲. مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۲۰۹-۲۱۱.    


۷ - منبع



پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عرض خاص»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۲.    



آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.