عرض خاصعرض خاص، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای کلّی مختص یک موضوع و خارج از ماهیت آن موضوع است. ۱ - مفاهیم کلیمفاهیم کلی که در تعریف اشیا به‌کار می‌روند (کلیات خمس) در تقسیم اول بر دو قسم است: کلی ذاتی و کلی عرضی. کلی ذاتی بر سه قسم است: نوع، جنس و فصل. کلی عرضی نیز بر دو قسم است: عرض خاص و عرض عام. مجموع کلیات ذاتی و عرضی را «کلیات خمس» می‌نامند. [۳]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۵۸.
۲ - عرض خاص«عرض خاص»، آن کلّیِ عَرَضی است که به نوعی خاص اختصاص دارد و به عبارت دیگر، محمولی کلی است که خارج از ذات و ماهیت موضوع است و فقط بر موضوع خود عارض می‌شود. عرض عام به ماهیت و نوع معیّنی اختصاص ندارد و مشترک میان چند نوع است؛ مثل ماشی که نسبت به انسان، عرض عام است و بر سایر حیوانات نیز عارض می‌شود. [۵]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۱۲.
[۶]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۰.
۳ - انواع عرض خاصعرض خاص، اعم از این است که مساوی موضوع خود باشد (مانند ضاحک نسبت به انسان) و یا مختص بعض مصادیق موضوع خود باشد (مانند خطیب، شاعر و مجتهد که بر بعض افراد انسان عارض می‌شوند) و نیز اعم از این است که خاصه نوع حقیقی باشد (مانند مثال‌های گذشته) و یا خاصه جنس متوسط باشد (مانند متحیّز که خاصه جسم است) و یا خاصه جنس الاجناس باشد (مانند «موجودِ در غیر موضوع» که خاصه جوهر است). [۸]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۸.
[۹]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۱.
[۱۰]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۷.
عرض خاص همانند فصل باعث تمیّز معروضِ خود از سایر امور می‌شود با این تفاوت که فصل، ممیّز ماهیت است و عرض خاص، ممیّز افراد یک ماهیت از افراد ماهیات دیگری است که با آن در جنس شریک است و با «ایُّ شئٍ هو فی عَرَضه» از آن سؤال می‌شود. [۱۱]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۸۳-۸۵.
[۱۲]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۵۹.
[۱۳]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۰۳.
۴ - نسبی بودنخاص یا عام بودن عرض، یک امر نسبی است و مفهوم واحدی می‌تواند نسبت به موضوعی عرض خاص و نسبت به موضوع دیگر عرض عام باشد؛ مانند ماشی که نسبت به حیوان، عرض خاص و نسبت به انسان، عرض عام است. [۱۴]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۹.
[۱۵]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۴۶.
[۱۶]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۲۵.
[۱۷]
جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۷۷.
[۱۸]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۰-۲۱.
[۲۱]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۸.
۵ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۶ - پانویس
۷ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عرض خاص»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۲. |